مخترع قطب نما کیست؟

متداول‌ترین نوع قطب نما همانست که دیده ایم یک سوزن مغناطیسی را طوری بر فراز محوری قرار می دهند که به آسانی می لغزد و به هر سو گردش می کند.

گویا همه‌ی شما تاکنون این نوع قطب نما را دیده باشید. همینکه سوزن «قطب نما» از حرکت باز می ایستد جهت شمال را نشان می دهد.

چون جهت شمال بخوبی مشخص است، از این رو مناطق گوناگون کره زمین را طوری روی نقشه ترسیم می کنند که رابطه شان با شمال همیشه روشن باشد.

برای مسافران، قطب نما می تواند وسیله ی مفیدی واقع شود.

حال ببینیم چگونه بشر برای نخستین بار دانست که هرگاه یک سوزن مغناطیسی را بر روی محوری به حالت آزاد رها کند آن سوزن بخودی خود سمت شمال را نشان می دهد؟ پاسخ این سؤال هنوز پیدا نشده است.

روزگاری چنین می پنداشتند که این راز را چینی ها در 4500 سال پیش کشف کردند. ولی امروز کسی با این پندار موافق نیست.

درست است که چینی ها مردمی بودند که برای اختراع قطب نما گامهایی برداشتند، ولی همه ی آن را خود به تنهایی کامل نکردند.

عرب ها قطب نما را از دست چینی ها گرفتند. سپس اروپا آن را از اعراب به ارمغان برد.

در قرن 12 استفاده از قطب نما در اروپا بخوبی رواج داشت. گویا قطب نماهای آن زمان را به این شکل می ساختند که یک سوزن مغناطیسی را بر سر چوبی فرو می کردند.

آنگاه این چوب را عمود بر وسط چوب دیگر فرود می آورند. سپس آن را در کاسه ی پر از آبی به حالت شناور نگاه می داشتند تا آزاد به گرد خود بچرخد و جهات چهارگانه را نشان بدهد.

گام بعدی آن بود که یک عقربه ی مغناطیسی را بر فراز سوزنی سوار کردند، سوزنی که از میان ظرفی سر بیرون آورده بود.

شمال مغناطیسی چیست؟

در اینجا این نکته لازم به یادآوری است: شمال مغناطیسی با شمال جغرافیایی فرق دارد.

شمال مغناطیسی واقع در شبه جزیره ی بوثیا می باشد. این شبه جزیره در شمالی ترین نقطه ی ساحل امریکای شمالی در کنار اقیانوس منجمد شمالی قرار گرفته است.

تمام قطب نماها در نیمکره ی شمالی زمین این نقطه را با سوزن خود نشان می دهند.

اما مردم قدیم نمی دانستند که میان شمال جغرافیایی (یا قطب شمال) و شمال مغناطیسی چقدر فاصله است.

آنان می پنداشتند که سوزن قطب نما همیشه قطب شمال را نشان می دهد. اما کم کم حقیقت امر در سفرهای دریایی بر دریانوردان کشف گردید.

یعنی آنانی که سفرهای طولانی در دریا می کردند ولی بر اثر فرق نگذاشتن میان شمال جغرافیایی و شمال مغناطیسی، دچار سرگردانی و اشتباه می شدند.

اکنون شما متوجه شدید که شمال مغناطیسی واقع در شبه جزیره ی «بوثیا» است، می توانید بخوبی درک کنید اگر یک اسکاندیناوی بخواهد در اقیانوس منجمد شمالی گرداگرد جزیره ی «گرینلند» مسافرت کند، دچار چه حیرتی می شود.

قطب نما برای این مسافر در بسیاری از موارد، بجای شمال، پیوسته غرب را نشان می دهد.

منبع: کتاب به من بگو چرا – جلد 2