واژه دماسنج خود به شما میگوید که چه کاری از دستش بر میآید.
دما یعنی حرارت و سنج یعنی اندازه گرفتن آن. پس دماسنج دستگاهی است که آن درجه حرارت را تعیین میکنند.
برای تعیین حرارت تنها راه این است که اثر و تغییرات آن را بر جسمی مورد توجه قرار دهیم. مثلا چون ما تغییر محسوسی، بر اثر حرارت در جسمی مشاهده کنیم، دربارهاش می گوییم: این جسم خیلی داغ است.
گرما و سرما اجسام بسیاری را تحت تاثیر و دگرگونی قرار میدهند. پس ما برای درست کردن دماسنج به مادهای نیازمندیم که سرما و گرما در آن بی تاثیر بوده، حالت طبیعیش را دگرگون نسازد.
برای این منظور مناسبترین ماده جیوه یافت شده است.
هرچند که حرارت باعث افزایش حجم جیوه می شود، ولی درجه این افزایش در همه حالات ثابت و معین است.
مثلا هرگاه جیوهای را در یک شیشه لولهای بریزیم و آن را گرم کنیم خواهیم دید که جیوه تا حد معینی انبساط یافته، خودبخود در لوله بالا میآید.
سپس هرگاه مجددا عین همان حرارت را به جیوه بدهیم دوباره تا همان نقطه اول بالا خواهد آمد.
پس دماسنج به سادگی از یک لوله شیشهای حاوی جیوه درست میشود. البته باید آن لوله را با اعداد درجه بندی هم بکنیم تا بتواند درجه بالا و پایین آمدن جیوه به روشنی بیان کند.
در دماسنجهای جدید، جیوه در لولهای به باریکی یک سنجاق ریخته شده و منفذ آن نیز از موی انسان تنگتر است. در انتهای لوله مخزن کوچکی است که فقط در آن به اندازه لازم جیوه قرار دارد. اما در خود لوله به جای جیوه، یا گاز نیتروژن ریختهاند و یا اصلا هوایش را کشیده و خلا در آن ایجاد کردهاند.
جیوه در چنین لولهای بالا و پایین میرود و بدین وسیله درجه حرارت را تعیین میکند.
بر اثر گرما حجم جیوه افزایش مییابد = انبساط جیوه
بر اثر سرما حجم جیوه کاسته میشود = انقباض جیوه
دو شیوه در درجه بندی لوله دماسنج متداول است:
- فارنهایت
- صد بخشی یا سانتیگراد
در درجه بندی صد بخشی، صفر نقطه انجماد آب است، و 100 نقطه جوش آن. اما در درجه بندی فارنهایت، 32 نقطه انجماد است، و 212 نقطه جوش آن.
دماسنج پزشکی که برای تعیین درجه حرارت بدن ما به کار میرود به گونهای ساخته شده که وقتی جیوه در لوله بالا رفت تا مدتی همچنان بر سر جایش باقی میماند. سپس باید آن را به شدت تکان بدهیم تا جیوه دگر بار به مخزن خود بازگردد.